trailer

Synopsis

Wat gebeurt er als het belangrijkste nationale museum de blik op de Nederlandse slavernijgeschiedenis richt? Daarover gaat Nieuw licht, een hoogst actuele documentaire van regisseur Ida Does over de wording van de slavernijtentoonstelling in het Rijksmuseum. Deze film laat van heel dichtbij zien hoe pijnlijk en wrang, maar tegelijkertijd helend en bevrijdend het samenstellen van die tentoonstelling is. Zeker dankzij de inbreng van mensen met roots in zowel de West als de Oost. In Nieuw licht zien we wat het betekent als een museum zichzelf opnieuw uitvindt.

lang synopsis

NIEUW LICHT – Het Rijksmuseum en de slavernij

‘Alles is anders bij deze tentoonstelling’

Wat gebeurt er als het belangrijkste nationale museum de blik op de Nederlandse slavernijgeschiedenis richt? Daarover gaat Nieuw licht, een hoogst actuele documentaire over de wording van de slavernijtentoonstelling in het Rijksmuseum. ‘Het Rijksmuseum moet zichzelf opnieuw uitvinden,’ aldus Valika Smeulders, hoofd geschiedenis bij het museum. Nieuw licht laat van heel dichtbij zien hoe pijnlijk en wrang, maar tegelijkertijd helend en bevrijdend zo’n proces kan zijn. Zeker dankzij de inbreng van mensen met roots in zowel de West als de Oost.

Taco Dibbits, directeur van het Rijksmuseum, zegt het duidelijk: dat we geen slavernij-gerelateerde objecten in huis zouden hebben, mag geen excuus zijn om er geen tentoonstelling over te maken. Een speciaal samengesteld nieuw team – bestaande uit twee witte en twee zwarte conservatoren – duikt de archieven in en bekijkt sommige objecten voor de eerste keer, en andere in een totaal ‘nieuw licht’. Zo beseffen de conservatoren voor het eerst wat de metalen halsbanden betekenen, die in het depot te boek stonden als ‘hondenhalsbanden’ – maar dat niet zijn. Het museum krijgt tevens een voetblok geschonken, dat ook al die eeuwen bewaard is gebleven. Het blijkt een mensonterend object, waarin slaafgemaakten in voormalig Nederlands-Brazilië zij aan zij konden worden vastgebonden.

De conservatoren kijken ook met andere ogen naar objecten waar ze al tientallen, soms wel honderden keren eerder naar hebben gekeken. De zwarte jongen met de rode mantel, tussen de dertig witte schutters op een 7,5 meter breed schuttersstuk van Hollandse meester Bartholomeus van der Helst uit 1640 bijvoorbeeld – de beginjaren van Nederlandse mensenhandel. Waarom heeft ze die jongen nooit eerder gezien, vraagt senior conservator Eveline Sint Nicolaas zich af. ‘Hoe kan het dat je héél vaak langs hetzelfde schilderij kunt lopen, en toch iets niet kunt zien?’ Ook zij is zich bij het samenstellen veel meer bewust van haar eigen huidskleur, eurocentrische manier van kijken en visuele bagage. ‘Alles is anders bij deze tentoonstelling.’ Het bewuste jongetje krijgt van regisseur Ida Does uiteindelijk een bevrijdende rol in de documentaire. Hij is niet langer iemands bezit, maar krijgt de rol die hij had kunnen hebben in een wereld zonder slavernij.

Ondertussen brengt Nieuw licht ook de culturele achtergrond in beeld van een aantal objecten die tot de tentoonstelling gaan behoren. We reizen af naar Suriname en Sint-Eustatius, waar veel Nederlandse plantages waren, die een grote rol in de koloniale slavernij hebben gespeeld. Waarom is daar dan zo weinig van terug te vinden in het Rijksmuseum? Raimie Richardson, Amsterdammer die afstamt van slaafgemaakten op Sint-Eustatius, legt uit waarom de ‘slavenkralen’ die hij geërfd heeft, ook deel van de tentoonstelling moeten worden. De kralen golden ooit als betaalmiddel onder de slaafgemaakten, maar werden uit vreugde in zee geworpen toen op 1 juli 1863 de Emancipatiewet werd ingevoerd. Tot op de dag van vandaag spoelen de kralen aan als het stormt. Het levert fascinerende scènes op die niet alleen de conservatoren van het Rijksmuseum, maar ook iedere kijker een nieuw inzicht geven in het gedeelde verleden met de bewoners van de voormalige koloniën.

Regisseur Ida Does wisselt documentaire en poëtische beelden met elkaar af, daarmee geeft zij het verleden een bijzondere emotionele reikwijdte. Zo is er het verhaal van Mama Pansa, een marron in Suriname die op de vlucht sloeg voor de onderdrukker, en rijst in haar haren vlocht om ook in het nieuwe leefgebied voedsel te kunnen verbouwen. Aan dat verhaal geeft de regisseur een eigentijdse, haast magische draai, die voelbaar maakt: het slavernijverleden werkt nog altijd door in onze huidige samenleving. En: de manier waarop we naar dat verleden kijken, is eindelijk aan het veranderen. Samen met nazaten van Surinaamse marrons proberen de conservatoren van het Rijkmuseum te bedenken hoe ze de zijden kaart tentoonstellen, waarop de vluchtende vrouwen en kinderen te zien zijn. Het is exemplarisch voor het ‘tweede verhaal’ dat bij zoveel kunst in het Rijksmuseum kan worden verteld. ‘De witte positie is niet de neutrale positie,’ zegt conservator Maria Holtrop. Maar ook binnen de gelederen van het Rijksmuseum blijkt men soms moeilijk van die witte positie los te komen. Nieuw licht laat persoonlijke kantelmomenten en interne discussies over de tentoonstelling zien: zelfs de meest doorgewinterde conservatoren moeten erkennen dat ze tot dan toe een beperkt perspectief op de geschiedenis hebben gehad. In Nieuw licht zien we wat het betekent als een museum zichzelf opnieuw uitvindt. En als het perspectief eindelijk kantelt – letterlijk en figuurlijk.

Director’s statement

In 2017 las ik in de krant dat het Rijksmuseum een tentoonstelling voorbereidde over de koloniale slavernij in Oost en West. Ik wist onmiddellijk dat ik daar een documentaire over wilde maken en nam nog diezelfde dag contact op met het Rijksmuseum. Ik voelde aan dat dit een belangrijk kantelmoment zou worden, niet alleen voor het museum, maar ook voor de Nederlandse geschiedschrijving.

Ida Does

de volledige director’s statement

In 2017 las ik in de krant dat het Rijksmuseum een tentoonstelling voorbereidde over de koloniale slavernij in Oost en West. Ik wist onmiddellijk dat ik daar een documentaire over wilde maken en nam nog diezelfde dag contact op met het Rijksmuseum. Ik voelde aan dat dit een belangrijk kantelmoment zou worden, niet alleen voor het museum, maar ook voor de Nederlandse geschiedschrijving.

Hoe zou de binnenwereld van het museum eruit gaan zien, nu het voor het eerst in zijn geschiedenis een tentoonstelling over slavernij ging maken? Zou men bereid zijn kwetsbaarheid te tonen, het eurocentrisme en de blinde vlekken te benoemen? Waar stond het museum in het nationaal debat over slavernij, racisme, diversiteit?

Ik ging op zoek naar antwoorden en het Rijksmuseum opende zijn deuren voor mij. In 2018 begon ik te filmen, zonder budget. Producent Memphis Features benaderde ik als producent en in 2019 kreeg het filmplan steun van de NTR en het NPO Fonds en konden we in productie. Andere fondsen gingen meedoen en er werd een impact programma ontwikkeld.

In het maakproces van de film koos ik voor verschillende vertellers. Personages die de film dragen: de -zwarte en de witte- conservatoren- en daarbij mensen met roots in Oost en West. De geleefde ervaring van directe nazaten van mensen die in slavernij hadden geleefd of daartegen in opstand waren gekomen, gaf mij als regisseur een historisch emotioneel kompas. De geschiedenis letterlijk aanraken kon door opnames op plantages in Suriname en op St. Eustatius.

In creatieve samenspraak met DOP Jurgen Lisse, ontwikkelde ik dramatische elementen met acteurs om het verhaal op een directere manier invoelbaar te maken. Een kantelende en magische realiteit van verleden en heden is daar het resultaat van.

Ik heb de afgelopen jaren veel tijd doorgebracht in de zalen van het Rijksmuseum. De Eregalerij, de Hollandse meesters, Rembrandt, het was iedere keer weer een esthetisch genot om tussen deze wereldberoemde werken te kunnen filmen. Tegelijkertijd was er bij mij ook altijd ongemak, want op de kunst van de elite zijn zwarte en bruine mensen slaafgemaakten, meestal zonder naam of persoonlijk verhaal. Ter illustratie van de macht van de witte mensen op de voorgrond. Een ervaring die blijft schrijnen.

De ultieme inspiratie voor deze film heb ik opgedaan in de Nachtwachtzaal van het Rijksmuseum. Tijdens een van mijn researchbezoeken zag ik daar een blond meisje. Ze was er met haar vader, die voor de Nachtwacht bleef staan. Het meisje slenterde naar de imponerende Schutters van Bartholomeus van der Helst, rechts van de Nachtwacht. Daar bleef ze staan, op ooghoogte met een leeftijdgenoot uit de 17ee eeuw: de onbekende Afrikaanse jongen op het schilderij. Ze bleef heel geconcentreerd naar hem kijken. Ik observeerde haar, op enkele meters afstand. Telkens als ik dacht dat ze weg zou lopen, bleef ze nog langer en nog langer staan.

Nu wist ik het zeker: dat schilderij zou in mijn film een belangrijke rol spelen. Tot de dag van vandaag weet ik niet waar zij naar keek en wat zij echt zag. Maar haar focus bevestigde mij in mijn keuze voor het mysterie in dat schilderij.

Deze film zal altijd speciaal blijven voor mij, om veel redenen. Het werd gemaakt in een tijd van wereldwijde schokkende gebeurtenissen. De corona pandemie, het thuiswerken en de sluiting van het museum, leidden tot grote beperkingen in het filmen. En dan de moord op George Floyd die wereldwijd leidde tot de Black Lives Matter demonstraties. Even pijnlijk als hoopvol.

Ida Does, januari 2021

credits

Scenario en regie Ida Does
ProducentMemphis Features
Cécile van Eijk, Sherman De Jesus
D.O.P.Jurgen Lisse
Additionele cameraMilton Kam, Fernando Barrientos, Ricky Cramer, Jefrim Rothuizen, Deen Van Der Zaken nsc
GeluidsopnamenDennis Kersten, Mark Wessner, Claas Meier, Sander Den Broeder, Jamey Reso,
Wouter Veldhuis, Gaston Wallé
MontageCamille Does
Originele muziekRonald Snijders
Titelsong “Learn to Love”Sabrina Starke
Sound design & mixageJeroen Nadorp
Affiche ontwerpIris Kensmil (schilderij) & Haller Brun (typografie)